Nền kinh tế toàn cầu đang trải qua sự chuyển đổi nhanh chóng nhờ những đổi mới công nghệ của Cuộc Cách mạng Công nghiệp lần thứ 4. Những tiến bộ trong lĩnh vực số hóa, trí tuệ nhân tạo, robot, công nghệ nano, công nghệ sinh học và máy tính lượng tử đang phá vỡ các mô hình kinh doanh truyền thống và định hình lại bản chất công việc trong nhiều ngành công nghiệp. Khi máy móc và thuật toán ngày càng tinh vi, lo ngại về tác động tiềm tàng của chúng đối với công việc và sinh kế con người ngày càng tăng.
Theo dự báo của Diễn đàn Kinh tế Thế giới (2020), đến năm 2025, khoảng 85 triệu công việc có thể bị mất đi trong khi 97 triệu vị trí công việc mới có thể xuất hiện do sự phân công lao động giữa con người và máy móc tiếp tục phát triển. WEF ước tính trong 5 năm tới, thời gian con người và máy móc dành cho các nhiệm vụ hiện tại tại nơi làm việc sẽ ngang bằng nhau. Một báo cáo của McKinsey dự đoán thêm rằng 30% hoạt động lao động hiện tại có thể được tự động hóa bằng công nghệ hiện tại. Những dự báo đáng kinh ngạc này cho thấy sự gián đoạn lực lượng lao động chiếm một tỉ trọng đáng kể và nhu cầu đào tạo lại nguồn lực lao động sẽ diễn ra trên quy mô lớn.
Người lao động ngày nay cần chuẩn bị cho sự nghiệp linh hoạt hơn và nâng cấp kỹ năng liên tục để có thể duy trì khả năng làm việc. Kỹ năng kỹ thuật chỉ có tuổi thọ dự kiến 5 năm, đòi hỏi người lao động phải định kỳ đánh giá nhu cầu và khoảng cách kỹ năng mới nhất tại nơi làm việc. Việc học tập suốt đời để có được những khả năng nhân văn như sáng tạo, hợp tác, giải quyết vấn đề và trí tuệ cảm xúc xã hội là điều thực sự trở nên cấp thiết. Khi tự động hóa thay thế các nhiệm vụ định kỳ, công việc trong tương lai sẽ kết hợp công nghệ với những điểm mạnh độc đáo của con người.
Bài báo này cung cấp phân tích vĩ mô về các xu hướng ngành nghề chính có khả năng nổi lên trong 10 năm tới dựa trên các dịch chuyển công nghệ, nhân khẩu học, kinh tế và xã hội. Bài viết nhấn mạnh các lĩnh vực tăng trưởng cao như năng lượng tái tạo, trí tuệ nhân tạo, y tế và giáo dục. Ben cạnhh đó bài báo cũng nhấn mạnh tầm quan trọng ngày càng tăng của việc ứng dụng tâm lý học (như Quốc hội mới bàn thảo và khẳng định sẽ có vị trí tư vấn Tâm lý học đường tại tất cả các trường học) khi tự động hóa làm thay đổi vai trò của con người trong nơi làm việc. Bằng cách xem xét các hướng đi trong tương lai có thể xảy ra, các nhà hoạch định chính sách, doanh nghiệp, nhà giáo dục và người lao động có thể chuẩn bị tốt hơn. Bài báo kết luận với các khuyến nghị thiết thực để trang bị cho giới trẻ Việt Nam sự kết hợp tối ưu giữa chuyên môn kỹ thuật, kỹ năng mềm và tư duy để có thể thích ứng. Cái nhìn sâu sắc về các lực lượng định hình công việc trong 10 năm tới là chìa khóa để ngăn chặn sự gián đoạn thị trường lao động quy mô lớn và giúp tận dụng tối ưu lợi ích của Cuộc Cách mạng Công nghiệp 4.0.
Sự trỗi dậy của năng lượng tái tạo
Biến đổi khí hậu đang thúc đẩy sự chuyển đổi lớn từ nhiên liệu hóa thạch sang năng lượng tái tạo. Theo dự báo của Cơ quan Năng lượng Tái tạo Quốc tế (IRENA, 2022), công suất năng lượng tái tạo có thể tăng trưởng hơn 60% trong 10 năm tới, đạt trên 4800 gigawatt vào năm 2030. Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA, 2021) ước tính việc làm năng lượng tái tạo có thể đạt khoảng 30 triệu vào năm 2030, gấp 3 lần hiện tại. Xu hướng này sẽ thúc đẩy nhu cầu về các nghề như lắp đặt hệ thống năng lượng mặt trời, kỹ thuật viên tuabin gió, kỹ sư hệ thống điện, chuyên gia lưu trữ năng lượng, v.v. Các khu vực phụ thuộc vào nhiên liệu hóa thạch sẽ cần các chương trình quy hoạch và đào tạo lực lượng lao động chuyển đổi mạnh mẽ để người lao động có thể làm việc trong các công việc năng lượng xanh.
Cuộc cách mạng AI
Trí tuệ nhân tạo (AI) đang chuyển đổi các mô hình kinh doanh và hoạt động trên nhiều lĩnh vực. PwC dự đoán GDP toàn cầu đóng góp từ AI sẽ là 15,7 nghìn tỷ USD vào năm 2030, cho thấy tiềm năng kinh tế to lớn của nó. Chi tiêu cho AI dự kiến sẽ tăng gấp đôi từ 62,5 tỷ USD năm 2022 lên 126 tỷ USD vào năm 2025, theo dữ liệu của IDC (Torresen, 2022). Thuật toán học máy đang tự động hóa các nhiệm vụ như phân tích tài chính, rà soát hợp đồng, giấy tờ hành chính và các công việc sản xuất. Nhưng chúng cũng đang thay đổi bản chất của công việc bằng cách tăng cường khả năng của con người. Nhu cầu nhân lực AI, bao gồm kỹ sư học máy, nhà khoa học dữ liệu, nhà thiết kế robot, nhà phát triển mạng nơ-ron, người đào tạo mô hình và kỹ sư MLOps, vẫn ở mức cao. Nhưng điều quan trọng ngang bằng là giám sát đạo đức các hệ thống AI.
“Sóng thần bạc” trong y tế
Ngành y tế phải đối mặt với cuộc khủng hoảng sắp xảy ra – đến năm 2030, 1/6 dân số thế giới sẽ trên 65 tuổi, tăng từ 1/11 vào năm 2019. Xu hướng dân số này sẽ tạo ra nhu cầu tăng vọt về dịch vụ và nhân lực y tế. Nhân viên y tế như bác sĩ, y tá, dược sĩ, kỹ thuật viên, nhân viên chăm sóc sức khỏe tại nhà và điều phối viên chăm sóc sức khỏe từ xa sẽ thiếu hụt nghiêm trọng. Chỉ riêng tại Mỹ, nhu cầu nhân lực y tế dự kiến sẽ thiếu 3,5 triệu người vào năm 2025 theo Deloitte. Hệ thống y tế cần kết hợp các công nghệ mới như robot, di truyền học và y tế từ xa đồng thời mở rộng nhanh chóng năng lực. Họ cũng cần cải thiện chất lượng chăm sóc và tiếp cận cho người cao tuổi thông qua nghiên cứu về tâm lý học sức khỏe.
Khoa học học tập và công nghệ giáo dục
Do tự động hóa làm thay đổi các hồ sơ công việc, việc đào tạo lại và nâng cao kỹ năng liên tục là điều cấp thiết. Công ty tư vấn McKinsey ước tính hơn 1 tỷ người trên toàn cầu có thể cần chuyển đổi nghề nghiệp và học các kỹ năng mới đến năm 2030. Điều này sẽ thúc đẩy nhu cầu các nhà tâm lý học giáo dục hiểu được khoa học học tập người lớn để thiết kế các chương trình đào tạo tối ưu. Chi tiêu cho các nền tảng và công cụ học trực tuyến cũng tăng vọt. Thị trường công nghệ giáo dục toàn cầu dự kiến tăng từ 163 tỷ USD năm 2022 lên hơn 333 tỷ USD vào năm 2028 theo HolonIQ. Nhu cầu về giáo viên ảo, nhà thiết kế chương trình giảng dạy, nhà phát triển chương trình, chuyên gia trải nghiệm học tập và quản lý chương trình giáo dục sẽ gia tăng.
Công việc đòi hỏi các kỹ năng “nhân văn”
Sáng tạo, đồng cảm, đạo đức, hợp tác, giao tiếp, nhận thức và thấu hiểu về văn hóa – những kỹ năng vốn có của con người thì rất khó để máy móc có thể bắt chước. Công việc liên quan đến tương tác xã hội, thu thập thông tin định tính hoặc lập luận trừu tượng dựa nhiều vào trí tuệ cảm xúc và nhận thức. Các vị trí như nhà thiết kế, kỹ sư, nhà phân tích, huấn luyện viên, nhà nghiên cứu định tính, chiến lược nội dung và nhân viên chăm sóc người cao tuổi đòi hỏi các kỹ năng mềm. Ví dụ, theo nghiên cứu của ĐH Harvard, nhà khoa học dữ liệu dành 80% thời gian cho các hoạt động như truyền đạt hiểu biết hay căn chỉnh phân tích với nhu cầu kinh doanh. Các khả năng sáng tạo và hướng về con người có khả năng vẫn luôn được duy trì ở mức nhu cầu cao.
Tầm quan trọng ngày càng tăng của Tâm lý học: Chuẩn bị cho tương lai
Khi các công việc theo quy trình được tự động hóa, những cá nhân có tính cạnh tranh cao nhất sẽ là người thể hiện được những điểm mạnh như khả năng thích ứng, tư duy phản biện, sáng tạo, đồng cảm và kỹ năng giao tiếp phức tạp. Tuy nhiên, có những lo ngại về tác động của các công nghệ mới nổi như AI và robot đối với sự hài lòng trong công việc, căng thẳng và sức khỏe tinh thần chung củanhân viên. Sẽ có nhu cầu ngày càng tăng ứng dụng những hiểu biết từ các lĩnh vực như tâm lý học công nghiệp-tổ chức, tâm lý học nhận thức và tâm lý học xã hội… để tạo điều kiện cho việc thích nghi và quản lý thay đổi diễn ra một cánh lành mạnh.
Các nhà tâm lý học công nghiệp-tổ chức có thể cung cấp hướng dẫn để tối ưu hóa động lực nhóm, quy trình tổ chức và chiến lược lãnh đạo trong những nơi làm việc ngày càng được tự động hóa. Chuyên môn của họ sẽ rất có giá trị để duy trì sự cam kết, năng suất cũng như hiệu quả làm việc. Bên cạnh đó, vai trò của những nhà tâm lý này cũng trở nên cần thiết hơn khi ngày càng nhiều quyết định được ủy quyền cho AI thực hiện, các công ty phải cẩn thận thiết kế các hệ thống, quy trình đảm bảo tính đạo đức, minh bạch để duy trì niềm tin và tinh thần làm việc của nhân viên.
Các nhà tâm lý học nhận thức có thể làm sáng tỏ cách con người tương tác với các hệ thống AI phức tạp thông minh và cách thiết kế các công cụ AI tập trung vào người dùng bổ sung cho điểm mạnh của con người. Nghiên cứu của họ về quá trình học tập và động lực của người lớn cũng sẽ cung cấp thông tin để tạo ra các chương trình đào tạo lại được thực hiện một cách hiệu quả. Các nhà thiết kế chương trình đào tạo am hiểu khoa học nhận thức có thể phát triển nội dung đào tạo được điều chỉnh riêng cho các chuyên gia.
Các nhà tâm lý học xã hội ứng dụng sẽ cung cấp các khuôn khổ để quản lý nỗi sợ mất việc do tự động hóa và hợp tác trôi chảy giữa con người và AI. Các mô hình của họ có thể dự đoán trước các vấn đề tiềm ẩn phát sinh từ quản lý thuật toán và giám sát số. Các nhà tiếp thị và tâm lý học người tiêu dùng đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển các ứng dụng AI có trách nhiệm, minh bạch và bảo vệ hạnh phúc của người dùng.
Các nhà tư vấn tâm lý học đường tại các trường học đóng một vai trò quan trọng trong việc cải thiện sự phát triển sức khỏe toàn diện và thành tích học tập của học sinh thông qua nhiều phương thức khác nhau. Họ có tác động đáng kể đến sự phát triển nghề nghiệp của học sinh bằng cách tìm hiểu học sinh, tham vấn, định hướng các cơ hội nghề nghiệp đa dạng, hỗ trợ các em trong việc tìm kiếm lựa chọn ngành nghề phù hợp với bản thân và nhu cầu luôn thay đổi của xã hội, như giúp nuôi dưỡng các năng lực cần thiết cho nơi làm việc tương lai. Sự hướng dẫn của họ mở rộng quan điểm của học sinh về thành công vượt xa điểm số và giúp các em đưa ra quyết định sáng suốt về hành trình trong tương lai của mình.
Các ngành khoa học hành vi, đặc biệt là tâm lý học, sẽ ngày càng có ý nghĩa trong mọi lĩnh vực mà con người đang chịu những ảnh hưởng do có sự can thiệp từ công nghệ. Người lao động ngày nay cần được chuẩn bị, hỗ trợ về tâm lý để trở thành những người có năng lực học tập suốt đời, có khả năng thích ứng và tận dụng tốt được cả khả năng kỹ thuật và kỹ năng mềm trong thời đại mới.
Khuyến nghị cho giới trẻ Việt Nam
– Cần được đào tạo cả kỹ năng số và kỹ năng mềm như sáng tạo, hợp tác, giao tiếp và đồng cảm giúp thân có thể làm việc hiệu quả với hệ thống AI. Sự kết hợp của kỹ năng kỹ thuật và kỹ năng giao tiếp sẽ luôn được đề cao trong thời gian tới;
– Nên chủ động tíchh lũy kiến thức cơ bản trong các lĩnh vực mới nổi như khoa học dữ liệu, năng lượng tái tạo, di truyền học và thiết kế tương tác giữaa người với máy. Nhưng cũng trau dồi kỷ luật học tập liên tục và nâng cấp kỹ năng để duy trì tính tương thích với những thay đổi;
– Hình thành tư duy học tập suốt đời và liên tục tìm kiếm các cơ hội học tập mới liên quan đến sự nghiệp của bạn thông qua các nền tảng như Coursera, Udemy, Udacity và edX;
– Tăng cường năng lực tiếng Anh cũng như nhận thức toàn cầu để làm việc trôi chảy xuyên biên giới và các nhóm đa quốc gia;
– Tìm kiếm kinh nghiệm làm việc sớm trong các lĩnh vực bạn quan tâm thông qua thực tập, tình nguyện, làm freelance hoặc tham gia dự án phụ để xây dựng hồ sơ kỹ năng;
– Hiểu về điểm mạnh, tài năng và sở thích của bản thân thông qua các công cụ tự đánh giá và lựa chọn hướng đi nghề nghiệp phù hợp với khả năng của bạn. Nhưng vẫn cần cởi mở để thay đổi hướng đi ngang khi các ngành công nghiệp phát triển;
– Áp dụng các thói quen chăm sóc sức khỏe thể chất và tinh thần như tập thể dục thường xuyên, thực hành chánh niệm – tỉnh thức, xây dựng mối quan hệ cộng đồng vững chắc và tự chăm sóc bản thân. Những nền tảng này hỗ trợ khả năng thích ứng trước sự thay đổi ở nơi làm việc cũng như đời sống hàng ngày;
– Phát triển năng lực kinh doanh và khởi nghiệp thông qua các khóa học về các lĩnh vực như phát triển sản phẩm, tiếp thị, kế toán, quản trị nhân sự.
Công nghệ đang thúc đẩy những thay đổi lớn trong các ngành công nghiệp vào thập kỉ tới. Năng lượng tái tạo, trí tuệ nhân tạo, y tế và giáo dục cho thấy tiềm năng tăng trưởng đặc biệt. Nhưng các điểm mạnh độc đáo của con người như sáng tạo và đồng cảm cũng sẽ được yêu cầu ở mức độ cao. Bằng cách kết hợp chuyên môn kỹ thuật với khả năng nhân văn, giới trẻ Việt Nam có thể linh hoạt và nắm bắt cơ hội mới. Các nhà hoạch định chính sách và giáo dục đóng vai trò then chốt trong việc trang bị cho thế hệ tương lai khả năng tích hợp các kỹ năng thiết yếu và lối tư duy tối ưu để thích ứng với nhu cầu nguồn lực lao động mới nhằm thúc đẩy tăng trưởng kinh tế xã hội trong thời đại mới.
TS. Vũ Xuân Hướng
Tài liệu tham khảo:
Fazili, Y., Thomas, J., Kim, M. et al. (2022). Easing the US health care worker shortage. Deloitte Insights.
HolonIQ. (2022). Global EdTech Market Size.
IEA. (2021). Renewable Energy Market Update 2021.
IRENA. (2022). Renewable Power Generation Costs in 2021.
Marr, B. (2022). The 7 Job Categories Most At Risk of Being Replaced By AI. Forbes.
Raj, M., & Seamans, R. (2019). AI, Labor, Productivity and the Need for Firm-Level Data. NBER Working Paper No. 24239.
Torresen, J. (2022). AI market size to more than double by 2025. VentureBeat.
UN. (2019). The aging population growing faster than the total population in most countries.
WEF. (2020). Future of Jobs Report 2020.
